Na današnji dan 1943. godine u ruždiji – današnjoj gimnaziji u Pljevljima je održana Osnivačka skupština Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS).
Ideja za stvaranje ZAVNO Sandžaka, potekla je Vrhovnog komandanta NOV POJ Josipa Broza Tita, na osnovu opredjeljenja udruženja studenta Beogradskog univerziteta koji su bili iz Sandžaka i koji su se prije početka Drugog svjetskog rata zalagali za dobijanje autonomije Sandžaka.
U pismu upućenom u jesen 1943. godine Ivanu Milutinoviću, delegatu CK KPJ, Tito izražava želju da se formira jedno vijeće za cijelu teritoriju Crne Gore, Boke, Sandžaka i Metohije. U pismu se navodi: „Smatram da bi bilo potrebno da vi što prije pristupite u Crnoj Gori, Boki, Sandžaku i Metohiji – pripremanju konferencije antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja za te krajeve, i to, po mogućstvu, odozdo, demokratskim putem, tajnim biranjem po srezovima“. Međutim ova ideja, nije ispoštovana. Ivan Milutinović je 15. oktobra 1943. godine odgovorio Titu da je osnovano Zemaljsko antifašističko vijeće za
Crnu Goru i Boku, i u pismu uopšte ne spominje Sandžak i Metohiju.
Istovremeno, u jesen 1943. godine, kapitulacijom Italije, došlo je oslobođenja Pljevalja, Bijelog Polja, Nove Varoši, Priboja i dijela Novog Pazara, Tutina i Sjenice, što je izazvalo ubrzano rasplamsavanje Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u ovim mjestima, i dovelo do osnivanja ZAVNO Sandžaka uz prisustvo 252 delegata sandžačkih Bošnjaka, Srba i Crnogoraca koji su iskazali antifašističko raspoloženje Sandžaklija da žele Sandžak kao multietničku, multikulturnu i multikonfesionalnu regiju u Jugoslaviji.
Inicijativni odbor kojeg su sačinjavali partijski rukovodioci Sreten Vukosavljević, profesor Beogradskog univerziteta i Murat ef. Šećeragić muftija i vrhovni šerijatski sudija i povjerenik Islamske vjerske zajednice za Sandžak, Crnu Goru i Srbiju u Kraljevini Jugoslaviji, ocijenili su: “Na inicijativu AVNOJ-a krajem novembra 1943. godine osnovano je ZAVNO Sandžaka, iako u odlukama Drugog zasjedanja (AVNOJ-a) Sandžak nije predviđen kao federalna jedinica.
(…) Ovo osnivanje bilo je uslovljeno razvojem prilika u Sandžaku. Okupatorom i izdajnicima našeg naroda bilo je uspjelo da zaoštre odnose između srpskog i muslimanskog življa što je svakako za narod Sandžaka imalo posljedica.”
Na osnovu te odluke, 20. i 21. novembra 1943. godine, u Pljevljima je održana Osnivačka skupština Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka. Na skupštini je učestvovalo 263 delegata iz pet sandžačkih srezova. U Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka (ZAVNOS) su izabrana 62 vijećnika, a u Izvršni odbor Sandžaka (ratnu sandžačku vladu) 10 vijećnika.
Za prvog predsjednika Predsjedništva ZAVNOS-a izabran je Sreten Vukosavljević (6. mart 1881, Prijepolje – 9. avgust 1960, umro u Rovinju, a ukopan u Beogradu), jedan od najvećih intelektualaca Sandžaka 20. stoljeća.
Proglas vjećnika AVNOJ-a iz Sandžaka, 20. VIII 1943. godine, AIIT – IV 2-3 (45) u Zoran Lakić, “Partizanska autonomija Sandžaka”, Stručna knjiga, 1992.
Naslovnica Glasa Sandžaka – lista ZAVNO Sandžaka sociolog, prosvjetar, historičar i politikolog, a za 3 potpredsjednika su izabrani: Murat ef. Šećeragić, Dušan Ivović i Mirko Ćuković.
Na skupštini je usvojeno nekoliko važnih dokumenata: Rezolucija o osnivanju ZAVNOS-a, Rezolucija o organizaciji ZAVNOS-a i Proglas narodu Sandžaka. Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka je postalo najvažnije narodno predstavničko, zakonodavano i izvršno tijelo i političko rukovodstvo Narodnooslobodilačke borbe (NOB-a) u Sandžaku.
Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka je izgradilo široku mrežu narodnooslobodilačkih odbora: 8 sreskih, 73 opštinska i 403 seoska NOO, u kojima je aktivno radilo 3.157 odbornika. Najznačajniji dokument koji je donio su Uputstva za organizaciju narodne vlasti u Sandžaku. Vijeće je pokrenulo i list „Glas Sandžaka”, koji je počeo izlaziti 15. juna 1944. godine, a koji je do marta 1945. godine izašao u 5 brojeva. Početkom januara 1945. godine, u izdanju Sreskog odbora jedinstvenog
narodnooslobodilačkog fronta Novi Pazar, počeo je izlaziti list „Vijesti”, kao nasljednik „Glasa Sandžaka”.
Izvršni odbor (vlada Sandžaka) tokom rata je bio u stalnom pokretu (najviše u Bijelom Polju), a nakon konačnog oslobođenja Sandžaka, 13. januara 1945. godine, je smješten u Novi Pazar.
Rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije, Sandžak je u tom periodu posmatralo kao jedan od elemenata buduće federacije, a što je jasnije izloženo u Deklaraciji o osnovnim pravima nacije i građana Demokratske Federativne Jugoslavije, s početka 1944. godine, kao i u drugim dokumentima iz tog perioda. Nakon Drugog zasijedanja AVNOJ-a, u Jajcu, 29. novembra 1943. godine, ta ideja se, međutim, počela napuštati, da bi na petoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a, koja je održana 24. februara 1945. godine, to bilo i formalizovano kroz prijedlog koji je ponovo išao u pravcu podjele Sandžaka, a prema kom bi se deževski, sjenički, pribojski, prijepoljski, štavički i
novovaroški srez pripojili Srbiji, a bjelopoljski i pljevaljski srez Crnoj Gori.
Na Oblasnoj konferenciji KPJ za Sandžak, održanoj u Novom Pazaru, 26. i 27.
marta 1945. godine, podržan je stav AVNOJ-a i donijeta odluka o prestanku rada ovog
organa i osnivanju Okružnog komiteta KPJ za Novopazarski okrug, koji je obuhvatao
teritoriju 6 današnjih sandžačkih opština u okviru Republike Srbije.
Na Drugom, ujedno i posljednjem, zasijedanju ZAVNOS-a, 29. marta 1945.
godine, u Novom Pazaru, potvrđeni su stavovi Predsjedništva AVNOJ-a i donijeta odluka o raspuštanju ZAVNOS-a. Ta odluka potvrđena je na Trećem zasijedanju AVNOJ-a, u Beogradu 7. avgusta 1945. godine, uz obrazloženje da je tako odlučeno po navodnoj molbi Skupštine ZAVNOS-a.
U međuvremenu, krajem 1944. i na samom početku 1945. godine, vodile su se završne borbe za oslobođenje Sandžaka. Jedan za drugim oslobođeni su: Pljevlja (18/19. novembra 1944.), Tutin (23. novembra 1944.), Novi Pazar (28. novembra 1944.), Sjenica (12. decembra 1944.), Bijelo Polje (4. januara 1945.), Prijepolje (9/10. januara 1945.) i Priboj (12. januara 1945. godine).
Na zasijedanju u Novom Pazaru 29. marta 1945. godine ZAVNO Sandžaka je zaključio da područje Sandžaka treba podijeliti između Srbije i Crne Gore i raspustiti ZAVNOS. Sa tom odlukom se nije složio Sreten Vukosavljević izjavivši da ‘‘Sandžak se nije trebalo cepati, jer je to ipak celina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obeležjima. To je istorijski tačno. Tako je narodno shvatanje. Zato sam ja za rešenje da se ili ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori, vodeći računa o onome što sam rekao.’’
Odluku o ukidanju ZAVNOSA nijesu potpisali predsjednik izvršnog odbora Sreten Vukosavljević i jedan od potpredsjednika Mirko Ćuković već su to uradili Murat efendija Šećeragić i Dušan Ivković.
Projekat podržao Fond za zaštitu i ostvarivanje manjinskih prava u Crnoj Gori
